Yetim Kız Çocuğu, Anne ve Baba Üzerinden İki Aylık Alabilir mi?

Derviş SARISU anısına…

Sigortalının ölümü sonrası, ölen sigortalının geride kalan kız çocukları gelir kaybına uğrayacaktır. Bu nedenle ölen sigortalının geride bıraktığı kız çocukları açısından gelir kaybına bağlı bir sosyal tehlike meydana gelecek(1) ve kız çocukları, mahrum kalacağı maddi desteğin yerini alacak bir sosyal yardıma gereksinim duyacaktır(2). 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu(3), sigortalının ölümü sonrası geçimleri sigortalı tarafından sağlanan kız çocukları için geleceklerinin güvence altına alınmasına yönelik gereksinim duydukları(4)  geride kalanların sigortası (survivors insurance) düzenlemesine yer vermiştir.

5510 sayılı Kanun’un hazırlanmasındaki en önemli gerekçelerden bir tanesi hatta belki de en önemlisi, önceki sosyal güvenlik yasalarında norm ve standart birliğinin bulunmamasıdır. Gerçekten de 1 Ekim 2008 tarihinden önce yürürlükte bulunan sosyal güvenlik yasalarının özellikle de kız çocuklarına aylık bağlanmasıyla ilgili hükümlerinin incelenmesi halinde eşitsizliğin çok yüksek boyutlarda olduğu gerçeğiyle karşılaşırız.

5510 sayılı Kanun öncesi yürürlükte bulunan sosyal güvenlik yasalarına göre kız çocukları, ölen anne ve babalarından dolayı iki tam maaş (SSK- Bağ-Kur ve Emekli Sandığı-SSK gibi) alabildikleri gibi tek maaş (Emekli Sandığı-Emekli Sandığı) veya bir tam bir yarım maaş (SSK-SSK) alabilmekte yahut ölüm tarihine bağlı olarak hiç maaş alamamaktadır (Bağ-Kur, Bağ-Kur). 5434 sayılı Kanun kapsamında yetim aylığı alan kız çocuğunun sigortalı bir işte çalışması (5434 ve 4/c kapsamı hariç) yetim aylığı almasına engel değilken aynı hakkın 506 ve 1479 sayılı Kanun kapsamından yetim aylığı alan kızlara verilmemiş olması bu eşitsizliklerin temelini oluşturmaktadır. 

Bu çalışmada; sigortalının ölümü sonrası geride kalan hak sahiplerinden bekar/boşanmış/dul kız çocukları anne ve/veya babalarının ölmesi nedeniyle bir/birden çok ölüm aylığına (anneden ve babadan ayrı ayrı) hak kazanıp kazanamayacağı hakkında değerlendirme yapılacaktır.

II- 5510 SAYILI KANUN’A GÖRE KIZ ÇOCUKLARININ ÖLÜM AYLIĞINA HAK KAZANMA KOŞULLARI

Temel koruma birimi olarak aileyi esas alan ölüm sigortası, di­ğer sigorta kollarından farklı olarak sigortalının kendisine değil, ölüme bağlı olarak geride kalan hak sahiplerine sosyal güvenlik garantisi sağ­lar. Yasa koyucu, Türk toplumunun aile ve sosyal yapısını gözeterek sigortalının eşi, çocukları, anne ve babasını hak sahibi olarak tanımlanmış(5) ancak kız çocuklarına da özel bir önem atfetmiştir.

5510 sayılı Kanun’a göre, geride kalanların, ölüm sigortası kapsamından ölüm aylığına hak kazanabilmesi için üç koşulun sağlanmış olması gerekir. Bu koşulların ilki sigortalının ölümü, ikincisi sigortalının sağlığında belirli bir süre prim ödemesinin olması, son koşul ise geride kalanların 5510 sayılı Kanun’da tanımlanmış olan hak sahibi niteliğini taşımasıdır(6). Kız çocuklarının hak sahipliği medeni durumu ve çalışma ilişkisine bağlıdır. Yaşları ne olursa olsun bekar/dul veya boşanmış yetim kız çocukları, 5510 sayılı Kanun’un 5.  maddesinin birinci fıkrasının (a), (b) ve (e) bentleri hariç 5510 sayılı Kanun kapsamında veya yabancı bir ülke mevzuatı kapsamında çalışmıyorsa hak sahibi niteliğini kazanmaktadır.

A- ANNE/BABANIN 30 EYLÜL 2008 TARİHİNDEN SONRA ÖLMESİ HALİNDE ÖLÜM AYLIĞININ BAĞLANMASI

5510 sayılı Kanun’a göre sigortalının bekar veya boşanmış ya da dul kalmış veya sonradan bu duruma düşmüş sigortalı çalışmayan, kendi sigortalılığı nedeniyle gelir ya da aylık almayan kız çocukları hak sahibi olarak nitelendirilmiştir.  Belirtelim ki; 5510 sayılı Kanun, sigortalının kız çocuklarının hak sahipliğini genel ve özel olmak üzere iki şarta bağlanmıştır.

Sigortalının çocuklarının ölüm aylığına hak kazanabilmeleri için aranan genel şartlar, 5510 sK. md. 5/a, b ve e bentleri hariç 5510 sayılı Kanun veya yabancı bir ülke mevzuatı kapsamında çalışmamak veya gelir ya da aylık almamaktır. Kız çocuklar için aranan özel şart ise kız çocuğunun medeni durumudur. Kız çocukları için yaş ve öğrenim şartı aranmadığından(7), 5510 sayılı Kanun kapsamında sigortalı olmayan veya kendi sigortalılığına dayalı olarak 5510 sayılı Kanun kapsamında gelir ya da aylık almayan kız çocukları evlenmedikleri sürece hak sahibi niteliği taşır ve ölüm aylığına hak kazanır. Boşanmış veya eşinin ölümü nedeniyle dul kalmış kız çocukları da bekâr kız çocukları gibi hak sahibi sayılır.

1 Ekim 2008 tarihinde önce yürürlükte bulunan 506 sayılı Kanun ve 1479 sayılı Kanun, kız çocuklarının hak sahipliğini farklı esaslara bağlamıştır. Buna göre; yaşları ne olursa olsun evli olmayan, evli olmakla beraber sonradan boşanan veya dul kalan ve Sosyal Sigortaya, Emekli Sandıklarına tabi bir işte çalışmayan, buralardan gelir veya aylık almayan kız çocukları 506 sayılı Kanun’a göre hak sahibidir. 1479 sayılı Kanun ise kız çocuklarının hak sahibi sıfatı kazanmasını, yaşları ne olursa olsun evli olmamaya, evli olmakla beraber sonradan boşanmaya veya dul kalmaya ve 1479 sayılı Kanun ile diğer sosyal güvenlik kanunları kapsamında çalışmamaya, bu kanunlar kapsamındaki  çalışmalarından  dolayı  gelir  veya aylık  almamaya endekslemiştir(8).

5510 sayılı Kanun’a göre, hem anneden hem de babadan dolayı ölüm aylığı almaya hak kazanan kız çocuklarına diğer bir ifade ile 5510 sayılı Kanun’un 5.  maddesinin birinci fıkrasının (a), (b) ve (e) bentleri hariç 5510 sayılı Kanun kapsamında veya yabancı bir ülke mevzuatı kapsamında çalışmayan veya kendi sigortalılığı nedeniyle gelir veya aylık bağlanmamış olan yetim kız çocuklarına hem anneden hem babadan olmak üzere iki aylık bağlanacak ancak yüksek olan aylığın tamamı, düşük olan aylığın ise yarısı ödenecektir. Anne ya da babanın ölümü sonrası bağlanacak aylılardan bir tanesinin 5434 sayılı Kanun kapsamında olması (Emekli Sandığı/Eski Kamu görevlisi) halinde yetim kız çocuklarına her iki aylık tamdan ödenecektir.

Tablo-1: 5510 Sayılı Kanun’a Göre Kız Çocuklarına Anne ve Babadan Bağlanacak Aylık Sayısını Gösterir Tablo

B- ANNE/BABANIN 1 EKİM 2008 TARİHİNDEN ÖNCE ÖLMESİ HALİNDE ÖLÜM AYLIĞININ BAĞLANMASI

Ölüm aylıklarında hakkı doğuran olay ölümün gerçekleşmesidir(10). Bu nedenle hak sahipliği, ölümün gerçekleştiği tarihteki sosyal sigorta mevzuatına göre belirlenmekte, ölüm tarihinde yürürlükte bulunan sosyal sigorta kanunlarındaki hüküm doğrultusunda ölüm aylığı bağlanmaktadır(11).

Ülkemizde daha önce bağımlı çalışanlar, bağımsız çalışanlar, kamu çalışanları ve tarımda çalışanların sosyal güvenliği sağlamak üzere 5 temel sosyal güvenlik kanunu yürürlüğe girmiş, her bir kanun kız çocuklarının ölüm aylığı şartlarını farklı esaslara bağladığı için kız çocukları açısından bir eşitsizlik oluşmuştur. Bu eşitsizlik nedeniyle sigortalılık statüsü ve ölüm tarihine göre değişkenlik göstermekle birlikte, kız çocukları ölen anne ve babalarından dolayı iki tam aylık alabildikleri gibi, bir tam aylık veya bir tam bir yarım aylık alabilmekte yahut ölüm tarihine göre hiç aylık alamamaktadır. www.osmanozbolat.com

Sigortalının anne ve babasının ikisinin de ölüm tarihleri 1 Ekim 2008 tarihi öncesi ise ölüm tarihindeki son sigortalılık statülerine göre ilgili sosyal güvenlik kanunlarının ölüm aylığı şartlarına göre değerlendirme yapılacak ve yetim kız çocuklarına iki tam veya bir tam bir yarım veya bir tam aylık bağlanacak veya ölüm tarihine göre hiç aylık bağlanamayacaktır. Ölümlerden birisinin 1 Ekim 2008 tarihinden önce olması halinde 5510 sayılı Kanun ve diğer sosyal güvenlik kanunu kapsamında değerlendirme yapılacak ve yetim kız çocuğuna kesin olarak en azından bir tam aylık bağlanacak veya bir tam aylığa ilave bir tam veya bir yarım aylık da ödenebilecektir. Burada temel belirleyici olan sigortalının ölüm tarihi ile ölüm öncesi en son tabi olduğu sigorta statüsü olacaktır.

Tablo-2: 5510 sayılı Kanun’a ve Diğer Sosyal Güvenlik Kanunlarına Göre Kız Çocuklarına Anne ve Babadan Bağlanacak Aylık Sayısını Gösterir Tablo

Belirtelim ki; 1 Ekim 2008 tarihinden önce yürürlükte bulunan 1479 sayılı Kanun’un hak sahipliğini düzenleyen 45. maddesi iki defa değişikliğe uğramıştır. Bu nedenle son defa 1479 sayılı Kanun kapsamında prim ödemesi bulunmakta iken ölen veya 1479 sayılı Kanun kapsamından yaşlılık aylığı almakta iken ölen sigortalının hak sahibi kızları için ölüm tarihine bağlı olarak değişen ölüm aylığı şartları bulunmaktadır. Bu yasal düzenleme/değişiklikler nedeniyle sigortalının ölüm tarihinin 04.10.2000 öncesi veya 08.08.2001 ila 01.08.2003 tarihleri arasında olması halinde kız çocuklarına aylık bağlanabilmesi için kız çocuğunun gelirinin geçimi sağlayacak miktardan az olması diğer bir ifade ile gelirleri toplamının brüt asgari ücretin altında olması gerekmektedir(14). Örneğin; son defa 1479 sayılı Kanun kapsamında prim ödemesi olan anne ve babası 01.01.2003 tarihinde ölen kız çocuğunun geliri (kira, temettü, vb.) brüt asgari ücretin üzerinde ise bir tane ölüm aylığı dahi alması mümkün olmayacaktır(15). Oysa sigortalının anne ve babası, SSK sigortalısı olsa idi bir tam bir yarım maaş, anne ve babanın biri SSK diğer Emekli Sandığı statüsünde olsa idi iki tam aylık alması mümkün olacaktı.

III- SONUÇ

Ölüm, ne zaman gerçekleşeceği belli olmayan ve bu olguyu yaşa­yan kişi ile birlikte ailesini de sosyo-ekonomik olarak etkileyen bir kav­ramdır. Temel koruma birimi olarak aileyi esas alan ölüm sigortası, di­ğer sigorta kollarından farklı olarak sigortalının kendisine değil, ölüme bağlı olarak geride kalan aile bireylerine sosyal güvenlik garantisi sağ­lar. Türk toplumunun aile ve sosyal yapısı gözeti­lerek sigortalının eşi, çocukları ve bazı şartları sağlayana anne ve/veya babası hak sahibi olarak tanımlanmış ve kız çocukları özel olarak korunmuştur.

5510 sayılı Kanun’un yürürlüğe girdiği 1 Ekim 2008 tarihinden önce, anne ve veya babasının ölümü nedeniyle yetim durumuna düşen kız çocukları, ölen anne ve/veya babanın sigortalılık statüsüne göre ölen anne ve babalarından dolayı iki tam aylık alabildikleri gibi bir tam aylık veya bir tam bir yarım aylık alabilmekte yahut ölüm tarihine göre hiç aylık alamamaktadır. Daha önce sosyal güvenlik kurumları arasında norm ve standart birliğinin bulunmaması nedeniyle yetim aylıklarında bir eşitsizliğin olduğunu ve bu eşitsizliklerin de 5510 sayılı Kanun’un temel gerekçelerinden birini oluşturduğunu söylemememiz mümkündür. 5510 sayılı Kanun’un yürürlüğe girmesiyle birlikte sigortalının ölüm tarihinin 30 Eylül 2008 tarihinden sonra olması halinde sigortalılık statü farkına bakılmaksızın yetim kız çocuklarının hem anne hem de babadan yetim aylığına hak kazanmaları halinde yüksek olan aylığın tam düşük olan aylığın ise yarımdan ödenmesi eşitsizliği gidermiştir.

Kız çocukları için oldukça cömert uygulamalara yer veren sosyal güvenlik mevzuatımızın yeniden gözden geçirilmesi ve ölüm aylığının gelire endekslenmesi isabetli olacaktır. 

Yazarlar: Murat GÖKTAŞ*
                Murat ÖZDAMAR**

Yaklaşım / Haziran 2014 / Sayı: 258
 

*           İstanbul Sosyal Güvenlik İl Müdürü, Sosyal Güvenlik Kurumu Başmüfettişi

**          İstanbul Sosyal Güvenlik İl Müdür Yrd., Doktora Öğrencisi

(1)         Müjdat ŞAKAR, Sosyal Sigortalar Uygulaması, Beta Yayınevi, Yenilenmiş 10. Baskı, İstanbul 2011, s. 283

(2)         A. Can TUNCAY – Ömer EKMEKÇİ, Sosyal Güvenlik Hukuku Dersleri, Beta Yayınevi, Güncellenmiş 1. Baskı, İstanbul 2011, s. 422; ŞAKAR, age, s. 283

(3)         16.06.2006 tarih ve 26200 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır.

(4)         Nurşen CANİKLİOĞLU, 506 sayılı Sosyal Sigortalar Kanunu Açısından Geride Kalanların Korunması, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Marmara Üniversitesi, İstanbul 1997, TUNCAY – EKMEKÇİ, age, s. 422

(5)         Yusuf ALPER, Sosyal Sigortalar,  Ekin Kitabevi, Bursa 2003, s. 323

(6)         Semih AKTUĞ – Namık HÜSEYİNLİ, “Türkiye ve Azerbaycan Sosyal Güvenlik Hukukunda Ölüm Sigortası” Kamu-İş Dergisi, C:12, Sayı: 4/2012, s.126-129; TUNCAY – EKMEKÇİ, age, s. 422-425; ŞAKAR, age, s.284-288X

(7)         Ali GÜZEL – Ali Rıza OKUR – Nurşen CANİKLİOĞLU, Sosyal Güvenlik Hukuku, Beta Yayınevi, Yenilenmiş 14. Baskı, İstanbul 2012, s. 559

(8)         İlgili düzenlemenin yürürlüğü 02.08.2003 tarihidir. Aynı düzenleme 04.10.2001 ila 07.08.2001 tarihleri arasında da yürürlükte kalmıştır.

(9)         Sigortalı çalışmamak veya gelir aylık almamak ifadesinden anlaşılması gereken 5510 sayılı Kanun’un 5.  maddesinin birinci fıkrasının (a), (b) ve (e) bentleri hariç 5510 sayılı Kanun kapsamında veya yabancı bir ülke mevzuatı kapsamında çalışmamak veya kendi sigortalılığı nedeniyle gelir veya aylık bağlanmamış olmaktır.

(10)       Ali Nazım SÖZER, Türk Sosyal Sigortalar Hukuku, Beta Yayınevi, İstanbul 2013, s. 404

(11)       Yrg. 10. HD.’nin, 12.05.2011 tarih ve E.2010/9405, K.2011/7141 sayılı Kararı; Yargı Kararı’nın değerlendirmesi için Bkz. GÜZEL – OKUR – CANİKLİOĞLU, age, s. 679

(12)       Sigortalının ölüm tarihinin 04.10.2000 tarihi öncesi olması veya 08.08.2001 ila 01.08.2003 tarihleri arasında olması halinde kız çocuklarına aylık bağlanması için geçimini sağlayacak gelirinin (brüt asgari ücret) bulunmaması gerekir. Ayrıntılı bilgi için Bkz. Murat GÖKTAŞ – Murat ÖZDAMAR, “Dul ve Yetim Kadınlar Hem Eşten Hem Anne/Babadan Dolayı Birden Çok Ölüm Aylığı Alabilir mi?”, Yaklaşım, Mayıs-2014, Sayı: 257, s.184-187

(13)       18 yaşından küçük yetim kız çocuklarına her iki aylık tam olarak ödenir. 18 yaşını tamamlayınca yüksek aylık tam ödenir. Düşük aylık kesilir.

(14)       GÖKTAŞ – ÖZDAMAR, agm, s.187

(15)       22.06.2013 tarih ve 2013-26 sayılı SGK Genelgesi.